Η ομιλία του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Καραμανλή κατά τη λήξη των εργασιών του STAR FORUM ’24, του πενθήμερου συνεδρίου που διοργανώνει ο STAR Κεντρικής Ελλάδος:
«Κυρίες και Κύριοι
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Αρχής (EUROSTAT) η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα παρουσιάζει εκρηκτική άνοδο.
Το 2021 γεννήθηκαν στην χώρα μας 85.346 παιδιά, το 2022 μόλις 75.921. Οι γεννήσεις ήταν 9.425 λιγότερες, δηλαδή μέσα σε ένα χρόνο κατεγράφη μείωση κατά περίπου 11%.
Αντιθέτως οι θάνατοι ανήλθαν το 2021 στις 143.923 και το 2022 στις 140.801. Δηλαδή αριθμός σχεδόν διπλάσιος των γεννήσεων!
Δυστυχώς η τάση αυτή δεν είναι συγκυριακή. Επιβεβαιώνει επί το δυσμενέστερο παγιωμένες δημογραφικές καμπύλες. Αρκεί να σημειωθεί ότι το 1951, υπό πολύ δύσκολες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες αφού η χώρα μόλις έβγαινε από μια δραματική περίοδο πολέμου – κατοχής και εμφυλίου και με αισθητά μικρότερο πληθυσμό, γύρω στα 7.5 εκατομμύρια, κατέγραψε 155.422 γεννήσεις, περίπου διπλάσιες των σημερινών, και 57.508 θανάτους, δηλαδή το ένα τρίτο (1/3) των γεννήσεων.
Σύμφωνα με όλα τα σενάρια προβολής στο μέλλον ο πληθυσμός της Ελλάδας θα μειωθεί σημαντικά. Το 2050 υπολογίζεται σε 8,3 εκατομμύρια κατά το απαισιόδοξο σενάριο και σε 10 εκατομμύρια κατά το αισιόδοξο.
Πέραν όμως του αριθμού του γενικού πληθυσμού, πολύ ανησυχητική είναι και η προβολή της ηλικιακής του διάρθρωσης.
Το 2050 ο πληθυσμός των παιδιών σχολικής ηλικίας θα μειωθεί από 1,6 εκ. σήμερα σε ανάμεσα σε 1 ή 1,4 εκ ανάλογα με το αισιόδοξο ή το απαισιόδοξο σενάριο.
Αντίθετα κατά την έρευνα του καθηγητή Βύρωνα Κοτζαμάνη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας το 2040 ο αριθμός των 65 ετών και άνω θα πλησιάσει το 30% του συνολικού πληθυσμού!
Ο εν δυνάμει οικονομικά ενεργός πληθυσμός δηλαδή οι ηλικίες που δυνητικά θα μπορούσαν να εργασθούν, θα μειωθεί από 7 εκ το 2015 σε πάνω κάτω 5 εκ ανάλογα με το σενάριο.
Επί πλέον επιβαρυντικό στοιχείο στην περίπτωσης της χώρας μας είναι ότι την περασμένη δεκαετία λόγω κυρίως της οικονομικής κρίσης έφυγαν από την Ελλάδα περισσότεροι από 450.000 συμπολίτες μας, προερχόμενοι μάλιστα από το πιο παραγωγικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας.
Κατά την έρευνα της πρωτοβουλίας Brain Re Gain που παρουσιάστηκε πρόσφατα το 70% εξ αυτών διαθέτει μεταπτυχιακό και σχεδόν το 18% διδακτορικό ή και μεταδιδακτορικό ακαδημαϊκό τίτλο. Πρόκειται για μια άνευ προηγουμένου πληθυσμιακή αφαίμαξη με ιδιαίτερα δυσμενή όχι μόνο αριθμητικά αλλά και ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Με δύο λόγια: Η Ελλάδα δεν γεννά, γερνά και εξασθενεί! Το δημογραφικό είναι μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια του έθνους και ως εκ τούτου το κρισιμότερο εθνικό θέμα στα χρόνια που έρχονται!
Οι επιπτώσεις του είναι πολυεπίπεδες και υπό συνθήκες δραματικές. Οδηγούν σε συρρίκνωση της παραγωγικής βάσης της χώρας, σε αδυναμία στήριξης του ασφαλιστικού συστήματος, σε ασφυξία της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, θέτουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή. Αποτελούν όμως προοπτικά και σοβαρή απειλή για την αμυντική και αποτρεπτική ικανότητά μας.
Ειδικά για μια χώρα όπως η Ελλάδα που ζει σε ένα ασταθές βαλκανικό περιβάλλον και πρωτίστως απειλείται η εδαφική της ακεραιότητα και τα κυριαρχικά της δικαιώματα. Οι ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας δεν θα αλλάξουν έναντι της Ελλάδας και της Κύπρου.
Αυταπάτες ούτε επιτρέπονται ούτε συγχωρούνται. Επιβάλλεται σθένος, εγρήγορση, αποφασιστικότητα, ομοψυχία για την αντιμετώπισή τους. Προφανώς η πληθυσμιακή ευρωστία συνιστά κρίσιμη παράμετρο για την εθνική ασφάλεια και την υπεράσπιση των εθνικών δικαίων.
Είναι χρήσιμο να δούμε και την Ευρωπαϊκή διάσταση του θέματος. Πρώτον, διότι είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής οικογένειας και δεύτερον, διότι η όποια προσπάθεια ανάσχεσης των δυσμενών δημογραφικών τάσεων αυτονόητα δεν μπορεί να γίνει μεμονωμένα σε εθνικό επίπεδο μόνο, αλλά θα χρειαστεί ευρωπαϊκό συντονισμό, συνεργασία και στήριξη.
Η δημογραφική προοπτική στην Ευρώπη, ποικίλει βέβαια μεταξύ των διαφόρων χωρών, όμως σε γενικές γραμμές κινείται επίσης με αρνητικές τάσεις. Μείωση των γεννήσεων από την μία, γήρανση του πληθυσμού από την άλλη.
Το μερίδιο της Ευρώπης στον παγκόσμιο πληθυσμό συρρικνώνεται με γεωμετρική πρόοδο. Μέχρι το 2070 προβλέπεται να αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 4% του πληθυσμού της γης. Η Ευρώπη είναι ήδη η ήπειρος με τον γηραιότερο πληθυσμό παγκοσμίως. Και βέβαια το μερίδιο της Ευρώπης στο παγκόσμιο ΑΕΠ θα γίνει συγκριτικά μικρότερο.
Παρά το ότι έχει αρχίσει κάποια δημόσια συζήτηση για το δημογραφικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δεν έχει γίνει επαρκώς και ευρέως αντιληπτή η σημασία του και η κρισιμότητα των συνεπειών του σε όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.
Είναι αλήθεια ότι τις τελευταίες δεκαετίες εφαρμόζονται πολιτικές που ανατρέπουν σταδιακά το κοινωνικό μοντέλο της μεταπολεμικής Ευρώπης.
Ανελαστική δημοσιονομική αυστηρότητα, περικοπές, ενίοτε δραστικές, στην πρόνοια και την στήριξη των ασθενέστερων ομάδων, εργασιακή ανασφάλεια, φόβος και αβεβαιότητα για το μέλλον δημιουργούν ένα πλαίσιο που υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, μεγαλώνει τις κοινωνικές ανισότητες, κάνει πιο δύσκολη την προοπτική των νέων και ως εκ τούτου αφήνει αρνητικό αποτύπωμα και στην δημογραφική εξέλιξη.
Και αντίστροφα βέβαια, οι αρνητικές δημογραφικές τάσεις έχουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την απαισιόδοξη πρόβλεψη αναφορικά με το μέλλον του ευρωπαϊκού οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου.
Αντιμέτωποι με το διαφαινόμενο αδιέξοδο κάποιοι διατυπώνουν την άποψη ότι οι μαζικές μεταναστευτικές ροές είναι ρεαλιστική λύση για την συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού της Ευρώπης.
Ο αριθμός των μεταναστών που απαιτείται για την σταθεροποίηση του ευρωπαϊκού πληθυσμού σε ηλικία εργασίας στα επόμενα χρόνια, είναι τεράστιος.
Υπολογίζεται σε 3,2 εκατομμύρια νεοεισερχόμενους ετησίως. Προφανώς η σκέψη αυτή δεν συνιστά λύση. Αντιθέτως εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους, αφού μία τόσο μαζική εισροή μεταναστών θα προκαλέσει μετά βεβαιότητάς κοινωνική αναταραχή, διατάραξη της κοινωνικής συνοχής και πολιτική αστάθεια.
Η επιλογή αυτή μπορεί να είναι μόνο τμήμα μιας ολοκληρωμένης ευρωπαϊκής πολιτικής και μάλιστα υπό την προϋπόθεση νόμιμης, ελεγχόμενης και στοχευμένης κάλυψης θέσεων εργασίας από εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης εργαζόμενους, ανάλογα με τις ανάγκες και τα προαπαιτούμενα κάθε κράτους – μέλους.
Είναι αδιανόητη η αθρόα και ανεξέλεγκτη παράνομη μετανάστευση ανθρώπων που δεν είναι διατεθειμένοι να σεβαστούν τους κανόνες, την νομιμότητα, τις αντιλήψεις και τον αξιακό κώδικα του κράτους υποδοχής.
Ειδικά μάλιστα για χώρες εκτεθειμένες σε απειλές και κινδύνους όπως η Ελλάδα, όταν πρόκειται για ανθρώπους που πολλές φορές δεν ξέρουμε ούτε καν από που προέρχονται, ποιων ενεργούμενα μπορεί να είναι, εάν αποτελούν εθνικό κίνδυνο ή όχι.
Να σημειωθεί απλώς, ότι σύμφωνα με την προαναφερθείσα έρευνα της EUROSTAT, από τις 75.921 γεννήσεις το 2022, οι 23.000 είναι αλλοδαποί στο γένος. Αν αυτή η τάση συνεχιστεί το 2050 οι Έλληνες στο γένος θα αποτελούν μόλις το 63% του έτσι κι αλλιώς συρρικνωμένου τότε συνολικού πληθυσμού!!
Η ανατροπή του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης, κοινωνικής πρόνοιας και συνοχής, η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα για το μέλλον, οι επιδεινούμενες δημογραφικές τάσεις και η προώθηση από κάποιους κύκλους της μαζικής μετανάστευσης ως λύσης για το δημογραφικό και εργασιακό πρόβλημα της Ευρώπης ήταν αναπόφευκτο να προκαλέσουν και πολιτικές συνέπειες.
Πολιτικά κόμματα που πρωταγωνίστησαν για πολλές δεκαετίες εξαϋλώνονται, η ομαλή εναλλαγή στην εξουσία μετριοπαθών κομμάτων με όχι διαμετρικά αντίθετους προσανατολισμούς είναι παρελθόν. Ογκούμενα τμήματα του πληθυσμού εκφράζουν δυσαρέσκεια, απογοήτευση, αποξένωση. Συχνά μάλιστα ψηφίζοντας όχι από πεποίθηση αλλά από απόρριψη.
Οι ευρωπαϊκές πολιτικές ηγεσίες οφείλουν να αφουγκραστούν προσεκτικά και να απαντήσουν πειστικά στις ανησυχίες των πολιτών, ειδικά αυτών που πλήττονται από τα φαινόμενα αυτά και βλέπουν τις ζωές τους να αλλάζουν προς το χειρότερο. Οφείλουν να σκύψουν στα προβλήματά τους, να ακούσουν τις ανησυχίες τους, να εξηγήσουν ότι νοιάζονται πραγματικά γι’ αυτούς.
Αφ’ υψηλού ελιτίστικες συμπεριφορές δεν χωρούν. Απαξιωτικοί και υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί απλώς ρίχνουν λάδι στην φωτιά. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από σεβασμό στις αξίες, τις παραδόσεις τους και τις ρίζες τους τον πατριωτισμό και την εθνική τους ταυτότητα, το ρόλο της οικογένειας, την θρησκευτική τους πίστη. Έχουν ανάγκη να πειστούν ότι δεν μπορεί στο όνομα ενός δικαιωματισμού να μην γίνονται εξ ίσου σεβαστά τα δικά τους δικαιώματα.
Η διαπίστωση ότι το δημογραφικό έχει καταστεί μείζον εθνικό πρόβλημα, όπως άλλωστε αναδεικνύεται και στο παρόν συνέδριο, δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Ως εκ τούτου ανάγεται σε κορυφαία και άμεση εθνική προτεραιότητα η αντιμετώπισή του. Το εγχείρημα αυτό όμως κάθε άλλο παρά εύκολο είναι.
Πρώτον, διότι καλούμαστε όχι απλώς να ανακόψουμε μια μακρόχρονη εξέλιξη, αλλά να αντιστρέψουμε δραστικά την αρνητική τάση.
Δεύτερον, διότι η προσπάθεια θα πρέπει να υπερβεί παγιωμένες κοινωνικές συνθήκες, αντιλήψεις και συνήθειες που έχουν διαχρονικά διαμορφωθεί.
Τρίτον, διότι το ζητούμενο δεν είναι η υιοθέτηση μόνο κάποιων θετικών μέτρων αποσπασματικού χαρακτήρα αλλά μια μακρόπνοη, συνεκτική στρατηγική.
Πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος του « too little too late», δηλαδή πολύ λίγο, πολύ αργά. Άλλωστε κάποια μέτρα ήδη έχουν ληφθεί και αρκετά έχουν εξαγγελθεί, είναι ανάγκη όμως να διευρυνθούν και να αποκτήσουν μονιμότερο χαρακτήρα.
Τέταρτον, διότι η εφαρμογή μιας τέτοιας στρατηγικής προϋποθέτει απαραίτητα τα στοιχεία της συνέπειας, της συνέχειας, της αλληλοσυμπλήρωσης και της επιμονής σε βάθος χρόνου, στοιχεία δηλαδή που δεν χαρακτηρίζουν κατά κανόνα την δημόσια ζωή μας. Ειδικά μάλιστα για μια προσπάθεια, τα αποτελέσματά της όποιας δεν θα γίνουν απτά παρά σε βάθος δεκαετιών.
Και πέμπτο, διότι πολλές από τις επιβαλλόμενες πολιτικές έχουν εκ των πραγμάτων οικονομικό κόστος, που σημαίνει μεταξύ άλλων πρόσθετη δημοσιονομική επιβάρυνση αλλά ίσως και περικοπές σε άλλες πολιτικές προτεραιότητες.
Έχοντας αυτά υπ΄ όψιν , σε κάθε περίπτωση απαιτείται η επεξεργασία και εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης και στοχευμένης οικογενειακής πολιτικής.
Με απλά λόγια, πολιτική για την στήριξη της οικογένειας και την αύξηση της γονιμότητας. Μια τέτοια πολιτική περιλαμβάνει από τη μια ένα πλέγμα μέτρων και κινήτρων φορολογικού, εργασιακού και επιδοματικού χαρακτήρα.
Και από την άλλη αντίστοιχη δέσμη μέτρων κοινωνικού χαρακτήρα που σχετίζονται με την φροντίδα κατά την βρεφονηπιακή ηλικία, την πρόσβαση στην εκπαίδευση, την ιατροφαρμακευτική κάλυψη. Καίρια παράμετρος σε αυτή την δέσμη είναι και μια πολιτική διευκόλυνσης για τα νέα ζευγάρια να αποκτήσουν στέγη.
Ας σημειωθεί ότι στην κατεύθυνση αυτή ξεχωριστή αξία έχει η σταδιακή εξομοίωση των τρίτεκνων με τους πολύτεκνους. Επιχειρήθηκε το 2007 με αξιόλογα και μετρήσιμα αποτελέσματα, αναιρέθηκε στα χρόνια των μνημονίων.
Είναι σαφές ότι για να υιοθετηθεί στην πράξη και κυρίως να αποδώσει μια τέτοια στρατηγική απαραίτητη προϋπόθεση είναι να εδράζεται σε μια ρωμαλέα και ακμάζουσα οικονομία. Υψηλοί δείκτες οικονομικής ανάπτυξης, επιχειρηματικό περιβάλλον ελκυστικό στις νέες επενδύσεις με έμφαση στους τομείς αιχμής των νέων τεχνολογιών και της ενέργειας, περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας.
Όχι μόνο γιατί παρέχουν τον απαραίτητο δημοσιονομικό χώρο, αλλά πρωτίστως διότι δημιουργούν συνθήκες ευνοϊκότερες στους νέους να προκόψουν και να κάνουν τον οικογενειακό τους προγραμματισμό.
Βεβαίως, ουσιαστική ανάπτυξη σημαίνει και διάχυση του παραγόμενου πλούτου στους πολλούς, ευκαιρίες για όλους, άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, στήριξη των λιγότερο ευνοημένων.
Όταν η Janet Yellen, πρώην επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ και νυν Υπουργός Οικονομικών, επισημαίνει από το 2014 ότι “δεν είναι μυστικό ότι οι τελευταίες δεκαετίες της διευρυνόμενης ανισότητας μπορούν να συμπτυχθούν ως μεγάλα οφέλη εισοδήματος και πλούτου για την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας και λιμνάζουσες συνθήκες διαβίωσης για τους πολλούς” δεν χρειάζονται παραπάνω σχόλια για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει συνολικά ο δυτικός κόσμος. Ανάπτυξη και ευημερία υπάρχει πραγματικά μόνο στην βάση ενός ευημερούντος κοινωνικού συνόλου.
Σε αυτή την λογική δύο προτεραιότητες αποκτούν ξεχωριστή σημασία.
Πρώτον, ή άνθηση και ευεξία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων με την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα που τις διακρίνει. Χρειάζονται όμως μεγαλύτερη στήριξη και στην πρόσβασή τους σε χρηματοδοτικά εργαλεία, κυρίως από το τραπεζικό σύστημα δηλαδή, και στην διευκόλυνση του εξαγωγικού τους προσανατολισμού.
Δεύτερον, η ανάγκη στήριξης της περιφερειακής ανάπτυξης και του πρωτογενούς τομέα. Άλλωστε το δημογραφικό, πέραν της οξύτητάς του, έχει και ένα πρόσθετο επιβαρυντικό διαρθρωτικό χαρακτηριστικό.
Την απίσχναση της περιφέρειας με αντίστοιχη διαρκή διόγκωση του αστικού πληθυσμού, την ερήμωση των χωριών, την καθίζηση της γεωργικής παραγωγής που πλήττεται ήδη και από την κλιματική κρίση. Η στήριξη των παραγωγών, των γεωργικών εξαγωγών και των υγιών συνεταιριστικών επιχειρήσεων είναι αναγκαία βήματα για την ανάσχεση τουλάχιστον αυτού του φαινομένου.
Σοβαρότατο συναφές θέμα είναι η έξοδος από την Ελλάδα περισσότερων από 450.000 ανθρώπων τα χρόνια της κρίσης, το περίφημο Brain Drain.
Όχι μόνο, όπως ήδη τονίστηκε, λόγω του μεγάλου αριθμού, αλλά και πρωτίστως από άποψη προσόντων, μόρφωσης και εξειδίκευσης, του ποιοτικού τους επιπέδου. Προέχει λοιπόν η συντονισμένη προσπάθεια επαναπατρισμού τους.
Στην κατεύθυνση αυτή είναι καίριο το εύρημα της προαναφερθείσας έρευνας της πρωτοβουλίας Brain Regain ότι το 60% περίπου εξ αυτών είναι διατεθειμένο να επιστρέψει ακόμα και με χαμηλότερο μισθό. Προφανώς λοιπόν η οικονομική ευεξία της χώρας, οι επενδύσεις και οι καλύτερες θέσεις εργασίας έχουν κομβικό ρόλο, δεν είναι όμως το παν, ίσως μάλιστα ούτε καν ο κυριότερος παράγοντας.
Κατά την ίδια έρευνα, οι πρωταρχικοί λόγοι της προθυμίας τους για επιστροφή, είναι η επιθυμία τους να ζήσουν στην πατρίδα τους, η επανένωση με τους γονείς και τις οικογένειές τους, το κλίμα, οι ανθρώπινες σχέσεις, συναισθηματικά κυρίως κριτήρια, που έχουν σχέση με την ποιότητα ζωής στην χώρα και με τις ρίζες τους.
Καθοριστικής σημασίας, πάντα κατά την ίδια έρευνα, είναι η απάντησή τους στην ερώτηση “ποια είναι η εξασφάλιση που θα θέλατε, για να επιστρέψετε”.
Την πρώτη θέση καταλαμβάνουν η αξιοκρατία, η διαφάνεια και η ασφάλεια, πιο πάνω από το επίπεδο αμοιβών και παροχών. Με άλλα λόγια, προσλαμβάνουν ότι η χώρα υστερεί σε αυτούς τους τομείς.
Δύσκολο να αποπειραθεί κανείς να τους διαψεύσει. Συνεπώς η ουσιαστική βελτίωση των επιδόσεών μας ως κράτος στην εμπέδωση κανόνων αξιοκρατίας, στην ταχεία και αποτελεσματική λειτουργία της δικαιοσύνης και στην προστασία των πολιτών από την εγκληματικότητα καθίστανται εκ των πραγμάτων θεμελιώδεις προτεραιότητες.
Ζούμε σε ένα κόσμο πολύ πιο δύσκολο, πιο περίπλοκο, πιο απρόβλεπτο από αυτόν στον οποίο γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε. Οι σταθερές που θεωρούσαμε περίπου δεδομένες δεν ισχύουν πλέον.
Οι άμετρες συγκρούσεις, η βία, οι χωρίς όρια ανταγωνισμοί σε όλα τα επίπεδα από εξαιρέσεις έχουν γίνει κανόνας και καθημερινότητα. Καμμιά χώρα, όσο ισχυρή κι αν είναι, δεν μπορεί να επιβάλλει την βούλησή της στον πολυπολικό κόσμο που έχει ήδη ανατείλει. Το διεθνές δίκαιο και οι συμφωνίες σπάνια τηρούνται, συχνότατα περιφρονούνται και παραβιάζονται.
Μην περιμένουμε να βελτιωθούν τα πράγματα στο διεθνές στερέωμα. Όλα δείχνουν ότι θα γίνουν χειρότερα, πιο ρευστά, πιο αβέβαια, πιο επικίνδυνα! απειλητικά σύννεφα βαραίνουν τον ορίζοντα και είναι υψηλή η πιθανότητα να βρεθούμε σε καταιγίδες. Ειδικά για την χώρα μας που βρίσκεται σε ένα τόσο κρίσιμο γεωπολιτικό σταυροδρόμι.
Είναι σε αυτές τις συνθήκες που ο Ελληνισμός πρέπει να επιβιώσει και να σταθεί όρθιος. Μια από τις μεγαλύτερες, προοπτικά ίσως η μεγαλύτερη, από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι το δημογραφικό. Αν δεν δράσουμε τώρα, άμεσα, αποφασιστικά θα καταστεί πρόβλημα υπαρξιακό. Δεν σας μιλώ πολιτικά, μην κάνετε λάθος, κι ακόμα λιγότερο δεν σας μιλώ κομματικά.
Σας μιλώ εθνικά. Πρέπει να δράσουμε τώρα και να δράσουμε σθεναρά! Οι απαντήσεις που ψάχνουμε είναι ορατές και περνούν από την συνείδησή μας. Αρκεί να την ακούσουμε που σημαίνει εθνικό συναγερμό!!».
