Του Γεράσιμου K. ΑποστολάτουΣτις 25 Ιουλίου 1943 το Ανώτατο Φασιστικό Συμβούλιο στη Ρώμη εκδίωκε τον Μουσολίνι και ο βασιλιάς Βιτόριο Εμμανουέλε ανέθετε την πρωθυπουργία στον στρατηγό Μπαντόλιο. Ενα βαθύ ρήγμα είχε γίνει στην ανώτατη Ιταλική Διοίκηση που φάνηκε ότι θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στη συνέχιση του πολέμου της Ιταλίας κατά των Συμμάχων. Ηδη οι Αγγλο-Αμερικανοί είχαν πατήσει σε ιταλικό έδαφος, στο νησί Παντελάρια και σε λίγο θα αποβιβάζονταν στη Σικελία. Οι Γερμανοί διέβλεψαν ότι οι σύμμαχοί τους Ιταλοί θα εγκατέλειπαν τον πόλεμο και με ταχύτατες κινήσεις προώθησαν γερμανικά τμήματα, σε εδάφη που υπήρχαν μόνο Ιταλοί, για εποπτεία και παρακολούθηση.
Σε αναλογία με την έκταση και τον πληθυσμό στην Κεφαλονιά υπήρχε μια από τις μεγαλύτερες ιταλικές μονάδες: 12.000 άνδρες της Μεραρχίας Acqui ενώ το νησί είχε μεταβληθεί σε απόρθητο οχυρό. Τεράστια επάκτια πυροβόλα, αντιαεροπορικά διάσπαρτα σε όλα τα υψώματα, αποθήκες με μεγάλες ποσότητες πυρομαχικών και τροφίμων. O λόγος διπλός: α) Το νησί ήταν το πρώτο σκαλοπάτι για μεταφορά ενισχύσεων στα ιταλικά στρατεύματα στη B. Αφρική, β) H Κεφαλονιά εθεωρείτο ότι θα ήταν η πρώτη αποβατική κίνηση Συμμάχων στη Βαλκανική, όπως εφέρετο το σχέδιο Τσόρτσιλ. Ετσι έφθασαν στο νησί περίπου 400 Γερμανοί στις αρχές Αυγούστου για να παρακολουθούν τους Ιταλούς που σκορπίστηκαν σε διάφορα σημεία, με τον κύριο όγκο τους στη χερσόνησο του Ληξουρίου.
Αντιπρόσωπος του Μπαντόλιο ο στρατηγός Καστελάνο υπέγραψε την ανακωχή στο στρατηγείο του Αϊζενχάουερ στις 3 Σεπτεμβρίου σε έναν ελαιώνα έξω από τη Μεσσίνα της Σικελίας. H ανακωχή ανακοινώθηκε το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου και βρήκε 700.000 άνδρες του ιταλικού στρατού εκτός του ιταλικού εδάφους (Κορσική, N. Γαλλία, Βαλκάνια, Ελλάδα, νησιά). Αυτή η τεράστια στρατιωτική δύναμη θα εξουδετερωθεί, εκτός κάποιων μονάδων, μέσα σε λίγες ώρες από τους ναζί με γρήγορες και αποφασιστικές κινήσεις!
Δεν υπάκουσαν
Στην Αθήνα ο διοικητής των ιταλικών στρατευμάτων στην Ελλάδα στρατηγός Vecchiarelli υπέγραψε το επόμενο βράδυ την παράδοση των ανδρών του στον Γερμανό στρατηγό Hubert Lanz. Δύο οργανωμένες μονάδες δεν υπάκουσαν στην παράδοση: α) H Μεραρχία Pinerolo της Θεσσαλίας της οποίας ο διοικητής στρατηγός Infante ζήτησε από τον επικεφαλής της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα συνταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ οι άνδρες του να συμπολεμήσουν κατά των Γερμανών. O Γουντχάουζ δεν είχε βέβαια οργανωμένη στρατιωτική μονάδα. Ετσι, υπεγράφη Σύμφωνο με τους εκπροσώπους του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ για να πολεμήσουν οι Ιταλοί μαζί τους. Αιφνιδιαστικά και παρά τη συμφωνία, τμήματα του ΕΛΑΣ αφόπλισαν τους άνδρες ενώ για έναν ολόκληρο χρόνο τους περιέφεραν σε διάφορα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ως αιχμαλώτους. H μεταχείριση των ανδρών αυτών υπήρξε τραγική. Από τους 8.000 στρατιώτες επέστρεψαν μόνο 2.200 μεταπολεμικά στην Ιταλία. H δεύτερη Μεραρχία που δεν υπάκουσε αμέσως στην παράδοση ήταν η Acqui της Κεφαλονιάς. O διοικητής της, στρατηγός Antonio Gandin, προσπαθούσε με διαπραγματεύσεις να πετύχει παράδοση μεν των όπλων, αλλά και ασφαλή μεταφορά των ανδρών του στην πατρίδα τους. Οι Γερμανοί αντίθετα κέρδιζαν ημέρες για την απόβαση νέων δυνάμεων στο νησί. H παντοδύναμη όμως μεραρχία Acqui, από το ίδιο βράδυ της αναγγελίας της ανακωχής, είχε αυτοδιαλυθεί. Οι άνδρες θεωρούσαν ότι ο πόλεμος γι' αυτούς τελείωσε και ότι τους περίμεναν οι οικογένειές τους. H πειθαρχία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Ανοιξαν οι τεράστιες αποθήκες και οι κάτοικοι του νησιού επωφελήθηκαν για να προμηθευτούν μεγάλο αριθμό όπλων αλλά και τροφίμων από τα οποία υπέφεραν στα χρόνια της Κατοχής.
Ο στρατηγός Gandiδεχόταν διαφορετικές εισηγήσεις. Αλλοι του ζητούσαν παράδοση και άλλοι τη σύγκρουση με τους Γερμανούς (12.000 άνδρες έλεγαν έναντι 400 Γερμανών!). Εμπειρος αξιωματικός ο στρατηγός διέβλεπε τον κίνδυνο μιας μάχης: O ιταλικός στόλος που θα μπορούσε να υποστηρίξει την άμυνα είχε ήδη παραδοθεί στους συμμάχους στην Αλεξάνδρεια. H ιταλική αεροπορία ανύπαρκτη. Καμιά βοήθεια δεν μπορούσε να προσφέρει η παραπαίουσα κυβέρνηση Μπαντόλιο που είχε διαφύγει με τον βασιλέα από τη Ρώμη στο Μπρίντεζι. Οι σύμμαχοι είχαν ήδη αρχίσει τη νέα μεγάλη απόβαση στο Anzio της Ιταλίας και ήταν αδιανόητο να στείλουν δυνάμεις για την άμυνα του νησιού.
Αντίθετα, τα αεροδρόμια των Γερμανών βρίσκονταν πολύ κοντά στο απέναντι ηπειρωτικό ελληνικό έδαφος (Αραξος, Αγρίνιο). O Gandiσυνέχιζε τις διαπραγματεύσεις και συγκαλούσε πολεμικά συμβούλια των ανωτέρων αξιωματικών. Μικροεπεισόδια είχαν αρχίσει μεταξύ των πρώην συμμάχων.
Στις 12 Σεπεμβρίου ο Gandiκαι το επιτελείο του αποφάσιζε μάλλον να παραδώσει τα όπλα, εξασφαλίζοντας τη μεταφορά των ανδρών του στην Ιταλία. Εν τω μεταξύ, μια μικρή ομάδα αριστερών του νησιού κυκλοφόρησε προκηρύξεις που καλούσαν τους Ιταλούς να πολεμήσουν με την υπόσχεση ότι θα είχαν τη συμπαράσταση μεγάλης ομάδος ενόπλων του νησιού. Νεαροί αξιωματικοί ήταν υπέρ της συγκρούσεως. Απόλυτη σύγχυση επικρατούσε στη Μεραρχία.
Στις 6 το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου δύο μικρά γερμανικά σκάφη φάνηκαν από την πλευρά της θάλασσας του Ληξουρίου. Δύο νεαροί αξιωματικοί που διοικούσαν μονάδες του πυροβολικού, χωρίς την εντολή του στρατηγού κτύπησαν τα δύο σκάφη. Το ένα βυθίστηκε, το άλλο κτυπήθηκε. Ηταν πια φανερό ότι ο Gandiδεν διοικούσε τη Μεραρχία. H αφορμή για τη γερμανική επίθεση ήταν πια δεδομένη.
Τελευταίες διαπραγματεύσεις
Οι Γερμανοί πραγματοποιούν ακόμα μια σειρά διαπραγματεύσεων, αλλά με τη σκληρή αξίωση να παραδοθούν οι Ιταλοί. Φθάνει με υδροπλάνο στην Κεφαλονιά και ο διοικητής της Ορεινής Μεραρχίας των Ιωαννίνων, στρατηγός Hubert Lanz, αλλά τα αντιαεροπορικά των Ιταλών δεν του επιτρέπουν να προσθαλασσωθεί στο Αργοστόλι. Από το Ληξούρι ζητεί από τον Gandiτην παράδοση. Γερμανικές προκηρύξεις πέφτουν στο νησί με την υπόσχεση ότι οι Ιταλοί θα γυρίσουν στα σπίτια τους εάν παραδοθούν.
Το πρωί της 14ης Σεπτεμβρίου (έξι ημέρες μετά την αναγγελία της ανακωχής) ο Gandiαποφασίζει να πολεμήσει. Πραγματοποιείται ένα πρωτοφανές για στρατιωτική μονάδα δημοψήφισμα. Οι στρατιώτες παρασυρόμενοι από ανεύθυνους νεαρούς αξιωματικούς αποφασίζουν να πολεμήσουν. Εν τω μεταξύ, φθάνουν από την Ηπειρο οι γερμανικές ενισχύσεις. Πρόκειται για 1.200 σκληροτράχηλους ναζί της Ορεινής Μεραρχίας «Edelweiss» με επικεφαλής τον ταγματάρχη Harald voHirschfeld. Είναι άνδρες που γύρισαν από το ρωσικό μέτωπο και έχουν διαπράξει εκεί ομαδικές σφαγές και εκτελέσεις.
Η μάχη αρχίζει
Το μεσημέρι 15 Σεπτεμβρίου ο ουρανός της Κεφαλονιάς σκοτεινιάζει από δεκάδες αεροπλάνα «στούκας» που σφυροκοπούν για ώρες τις ιταλικές θέσεις. Στις 16 Σεπτεμβρίου θα κτυπηθεί σκληρά το Αργοστόλι μετά την πληροφορία ότι οι Ελληνες βοηθούν τους Ιταλούς. Ρίπτονται εκατοντάδες εμπρηστικές βόμβες. H πόλη καίγεται. Κτίρια ιδρυμάτων και ολόκληρες συνοικίες θα καταστραφούν με πολλούς νεκρούς. Οι συνεχείς βομβαρδισμοί και τις υπόλοιπες μέρες θα παραλύσουν την ιταλική αντίσταση. Το μέτωπο των συγκρούσεων θα βρίσκεται για περίπου μια εβδομάδα ανάμεσα στους ορεινούς όγκους που χωρίζουν την περιοχή του Ληξουρίου από τον κύριο κορμό της Κεφαλονιάς. Το αρχηγείο του Χίτλερ θα διαβιβάσει στον στρατηγό Alexander Loer στη Θεσσαλονίκη τις διαταγές και εκείνος θα τις προωθήσει στον στρατηγό Lanz στα Γιάννενα. Οι αμυνόμενοι Ιταλοί στην Κεφαλονιά θεωρούνται προδότες του συμμαχικού αγώνα και θα πρέπει να εκτελεσθούν ομαδικά.
Οι σφαγές
Το μέτωπο θα σπάσει στις 21 Σεπτεμβρίου. Οι Γερμανοί προωθούνται προς τα ενδότερα του νησιού και εκτελούν ομαδικά τους άνδρες των ιταλικών μονάδων που συναντούν. Ελάχιστοι Γερμανοί εκτελούν εκατοντάδες Ιταλών που δέχονται παθητικά, χωρίς αντίσταση, τη μοίρα τους. Το νησί θα γεμίσει με πτώματα. H έκταση των βανδαλισμών των ναζί είναι πρωτοφανής. Τα πτώματα πρέπει να παραμείνουν άταφα... H παράδοση του στρατηγού Gandiκαι του επιτελείου γίνεται στο χωριό Κεραμιές. O στρατηγός εκτελείται σε άγνωστο σημείο. Για τους αξιωματικούς του Επιτελείου επιφυλάσσουν μια δήθεν τυπική διαδικασία. Τους συγκεντρώνουν έξω από το Αργοστόλι και εκεί λειτουργεί μια μορφή στρατοδικείου. Απλά οι αξιωματικοί αναφέρουν το όνομα και τον βαθμό τους και οδηγούνται στο απόσπασμα. Εκεί εκτελούνται 186 αξιωματικοί, ενώ μικρός αριθμός που εδήλωσαν κάτοικοι παλαιών περιοχών της Αυστρο-ουγγαρίας θα γλιτώσουν. Οι διάφορες πηγές αναφέρουν το σύνολο των εκτελεσθέντων και νεκρών Ιταλών (3.000 περίπου σε σύγκρουση με νάρκη πλοίου που τους μετέφερε στην ηπειρωτική Ελλάδα) σε 9.500. Υπήρξε η μεγαλύτερη σφαγή ενστόλων στον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το αρχηγείο του Φίρερ στις 25 Σεπτεμβρίου θα αναγγείλει την εξουδετέρωση της μεραρχίας Acqui της Κεφαλονιάς.
Από τους υπευθύνους των σφαγών δύο Γερμανοί κατεδικάστηκαν μεταπολεμικά σε ολιγόχρονη φυλάκιση. Για πολλά χρόνια η σφαγή παρέμενε άγνωστη: Οι Γερμανοί δεν επιθυμούσαν να γνωσθεί ότι μονάδες της Βέρμαχτ (και όχι των Es-Es) προέβησαν σε αυτήν την απάνθρωπη εκτέλεση. Οι Ιταλοί δεν απεφάσιζαν εάν οι νεκροί ήταν ήρωες ή επρόκειτο για μια ομαδική αυτοκτονία.
Οι υπεύθυνοι επέζησαν
Το αξιοσημείωτο της συρράξεως είναι ότι οι δύο λοχαγοί του πυροβολικού που άρχισαν τις επιχειρήσεις χωρίς την εντολή του Gandiεπέζησαν, παρά το ότι βρέθηκαν και αυτοί απέναντι από τα εκτελεστικά αποσπάσματα. O Renzo Apollonio παρέμεινε στο νησί επικεφαλής 300 περίπου επιζησάντων Ιταλών για βοηθητικές υπηρεσίες, ενώ είχε δικαστεί σε θάνατο από μεταγενέστερο στρατοδικείο. Παραμένει αίνιγμα η διάσωσή του. Μεταπολεμικά έγινε στρατηγός και ήρωας της Ιταλίας. Επισκεφτόταν τακτικά την Κεφαλονιά για προσκύνημα, επικεφαλής ομάδας επιζησάντων.Ο άλλος, ο Amos Pampaloni, κατέφυγε στα βουνά και τον περισυνέλεξε ο ΕΛΑΣ. Με την κυκλοφορία του βιβλίου «Το Μαντολίνο του Λοχαγού Κορέλι» και της αντίστοιχης ταινίας παρουσιάστηκε ύστερα από χρόνια στο νησί ως ο ήρωας που περιέγραφε ο Αγγλος συγγραφέας.
Και οι δύο αυτοί λοχαγοί είναι οι βασικοί υπεύθυνοι για τη σύγκρουση. Τελικά κατέληξαν «ήρωες», αφού οι Ιταλοί επιζητούσαν την ανάδειξη της θυσίας των νεκρών τους.
Το ισοζύγιο δυνάμεων ανετράπη
Οπως γράφει ο Τσόρτσιλ στα «Απομνημονεύματά» του, ο ΕΛΑΣ κατόρθωσε να αποκτήσει τον οπλισμό των δύο ιταλικών Μεραρχιών της Acqui και της Ρinerolo.
Ετσι ανετράπη η ισορροπία δυνάμεων των δύο αντιστασιακών οργανώσεων ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ, ενώ ο πολύς Γιάννης Ιωαννίδης αποκαλύπτει στις Αναμνήσεις του πως ο ΕΛΑΣ έκρυψε μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας για την παράδοση του οπλισμού 46.000 όπλα, οπλοπολυβόλα, πολυβόλα και 3 τηλεβόλα...
Ποτέ οι τότε αντίπαλοι Ιταλοί και Γερμανοί δεν σκέφθηκαν μεταπολεμικά να ζητήσουν συγνώμη για τις καταστροφές της Κεφαλονιάς, μιας περιοχής που δεν είχε σχέση με τη σύγκρουσή τους. Και βέβαια ποτέ δεν έγινε λόγος για κάποιες συμβολικές αποζημιώσεις.
_________________________________
Η ΙΤΑΛΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ ΤΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1943
Πέτρος Πετράτος Κλείνουμε σήμερα 63 ακριβώς χρόνια από την ιταλογερμανική σύγκρουση του Σεπτεμβρίου του 1943 στην Κεφαλλονιά - μια σύγκρουση όμως που δεν ήταν απλά και μόνο ιταλο-γερμανική αλλά ιταλοσλοβενοελληνο-γερμανική, όπως θα αποδείξουμε παρακάτω.
Πριν από 63 ακριβώς χρόνια, το Σεπτέμβριο του 1943,και για 15 περίπου μέρες το νησί μας έγινε κέντρο εντονότατων πολιτικο-ιδεολογικών αντιπαραθέσεων μεταξύ Ιταλών, Σλοβένων, Γερμανών και Ελλήνων/Κεφαλλονιτών, μετατράπηκε σε θέατρο σφοδρότατων πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ δύο μετώπων, του ιταλοσλοβενοελληνικού και του γερμανικού, και εξελίχθηκε σε στίβο πραγμάτωσης των υπέροχων αξιών του ηρωισμού, της συναδέλφωσης και του ανθρωπισμού αλλά και των απάνθρωπων στοιχείων της βίας και της κτηνωδίας.
Αλλά ας ανατρέξουμε σύντομα στα γεγονότα εκείνης της εποχής.
Στις 30 Απριλίου του 1941 η φασιστική Ιταλία κατελάμβανε την Κεφαλλονιά και σύντομα τη μετέτρεπε σε ισχυρό οχυρό του Άξονα, τοποθετώντας εκεί τη μεραρχία Αcqui 11700 ανδρών με βαρύ οπλισμό (επάκτια πυροβόλα, οχυρωματικά έργα κ.λπ.) και ικανές ναυτικές δυνάμεις. Οι κατακτητές χωρίς καθυστέρηση εφάρμοσαν την ιταλοποίηση της διοίκησης και τη φασιστικοποίηση της εκπαίδευσης αλλά και γενικότερα της κοινωνικής ζωής, ενώ ταυτόχρονα στράφηκαν στην οικονομική απομύζηση του νησιού. Σκοπός τους ήταν η ενσωμάτωση της Κεφαλλονιάς και των άλλων ιόνιων νησιών στο ιταλικό κράτος.
Ωστόσο, αμέσως μόλις άρχισε η ιταλική κατοχή, άρχισαν και οι ενέργειες για τη συγκρότηση αντιστασιακών οργανώσεων από την πλευρά των πατριωτικών, δημοκρατικών, σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών στοιχείων του νησιού. Μετά από σοβαρές προσπάθειες και με την καθοριστική παρέμβαση του στελέχους του ΚΚΕ δασκάλου Δημήτρη Πολλάτου (Μίκια) διαμορφώθηκε το καλοκαίρι του 1943 το Μέτωπο της Εθνικής Αντίστασης σε ενωτική βάση. Μέχρι τότε, βέβαια, οι δύο ΕΑΜικές οργανώσεις, παρά την οργανωτική τους διάσταση, συνέβαλαν ουσιαστικά στην αντιμετώπιση βασικών προβλημάτων του λαού, όπως ήταν η διαφώτισή του μέσα από παράνομα έντυπα και η επιβίωσή του, καθοδηγώντας οι οργανώσεις αυτές τον αγροτικό πληθυσμό ενάντια στη συγκέντρωση και παράδοση στους κατακτητές της παραγωγής τους και στηρίζοντας τους εργατοϋπαλλήλους των πόλεων με τα συσσίτια. Παράλληλα, καταπληκτική ήταν η δράση των νέων. Ιδιαίτερα, το μαθητικό κίνημα, κυρίως με την καθοδήγηση του ΕΑΜ Νέων και στη συνέχεια της ΕΠΟΝ, συσπείρωσε την πλειοψηφία των μαθητών στα Γυμνάσια Αργοστολιού, Ληξουριού και Κεραμιών και αντιτάχθηκε σθεναρά στη φασιστικοποίηση της εκπαίδευσης μέσα από μαζικές αποχές και άλλες παράτολμες ενέργειες.
Σημαντικότατο, εξάλλου, αντιστασιακό επίτευγμα των ενοποιημένων ήδη ΕΑΜικών οργανώσεων υπήρξε η αποκατάσταση μόνιμων επαφών με τον αντιφασιστικό πυρήνα της μεραρχίας Acqui. Από νωρίτερα, ένας αξιοπρόσεκτος αριθμός Ιταλών αξιωματικών, στρατιωτών και ναυτών με δημοκρατική-αντιφασιστική ιδεολογία επιζητούσε σύνδεση με τους Κεφαλλονίτες αντιφασίστες. (Αναφέρουμε ενδεικτικά τους λοχαγούς πυροβολικού Pampaloni και Αpollonio, τον υπολοχαγό Αmbrosini, τον ταγματάρχη Αltavilla, το συνταγματάρχη Romagnoli το διοικητή της Καραμπινερίας λοχαγό Gasco κ.ά.). Μαζί με αυτούς δεν πρέπει να ξεχνάμε - κάτι που γίνεται συχνά -τους Σλοβένους. Από το Μάρτιο του 1943 υπηρετούσε, ενσωματωμένος στη μεραρχία Acqui, ένας λόχος 160 Σλοβένων,προορισμένος για βοηθητικές εργασίες, οδικές κατασκευές κ.λπ., γι' αυτό και ήταν άοπλος. Οι Σλοβένοι σχεδόν στο σύνολό τους ήταν αντιφασίστες (σημαντική μορφή ο Srecko Likar) και δεν άργησαν να έρθουν σε επαφή με τους Ιταλούς και Κεφαλλονίτες αντιφασίστες. Αυτή, λοιπόν, η επιτυχία του Κεφαλλονίτικου ΕΑΜικού αντιστασιακού κινήματος, η σύνδεσή του δηλαδή με τα δημοκρατικά, αντιφασιστικά ιταλικά και σλοβένικα στοιχεία, θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην επικείμενη ιταλογερμανική σύρραξη.
Η νικηφόρα απόβαση των Αγγλοαμερικανών Συμμάχων στη Σικελία και Ν. Ιταλία τον Ιούλιο του 1943 οδήγησε στην κατάρρευση του καθεστώτος του Μουσολίνι. Στις αρχές Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου (στις 3 μυστικά και στις 8 επίσημα ) η νέα ιταλική κυβέρνηση του στρατάρχη Badoglio υπέγραψε συνθηκολόγηση με τους Συμμάχους, καλώντας τα ιταλικά στρατεύματα να σταματήσουν κάθε εχθρική ενέργεια εναντίον των Αγγλοαμερικανών, αλλά να αντιδράσουν σε τυχόν επιθέσεις οποιασδήποτε άλλης προέλευσης. Εννοούσε προφανώς τους μέχρι τότε συμμάχους της Ιταλίας Γερμανούς. Ο Badoglio, όμως, θα κηρύξει τον πόλεμο εναντίον του Χίτλερ τον Οκτώβριο του 1943, μετά δηλαδή από την ιταλογερμανική σύγκρουση στην Κεφαλλονιά, με αποτέλεσμα οι άνδρες της Acqui να θεωρηθούν από τους Γερμανούς στασιαστές και προδότες του Άξονα και όχι αιχμάλωτοι πολέμου.
Η είδηση, πάντως, της συνθηκολόγησης προκάλεσε στην Κεφαλλονιά εκδηλώσεις ενθουσιασμού από την πλευρά κατακτητών και κατακτημένων και ξετυλίχθηκαν στους δρόμους των πόλεων και των χωριών σκηνές συναδέλφωσης Ιταλών, Σλοβένων και Κεφαλλονιτών. Και ενώ οι Γερμανοί, προβλέποντας τις εξελίξεις, δυνάμωναν τη στρατιωτική τους παρουσία στο νησί, το ΕΑΜ (εκπροσωπούμενο από τους Αγησίλαο Μηλιαρέση, Γεράσιμο Λαζαράτο και Χαράλαμπο Γεωργόπουλο) και οι Ιταλοί αντιφασίστες συμφωνούσαν σ' ένα κοινό ελληνοϊταλικό σχέδιο δράσης ενόψει της διαφαινόμενης σύγκρουσης με τους Γερμανούς. Σε κάποια από τις συσκέψεις τους συμμετείχε και ο εκπρόσωπος του Συμμαχικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής Ανδρέας Γαλιατσάτος. Στο μεταξύ, κάτω από τη λαϊκή πίεση η ιταλική Διοίκηση αναγκάσθηκε να αποφυλακίσει τους Κεφαλλονίτες πολιτικούς κρατούμενους των φυλακών του Αργοστολιού.
Μες στο ιταλικό στράτευμα έχουν διαμορφωθεί αυτές τις μέρες δύο απόψεις:
1) παράδοση των όπλων στους Γερμανούς με την προσδοκία της αποστολής τους στην πατρίδα τους - ήδη ο διοικητής της μεραρχίας στρατηγός Gandin,στέλεχος του ιταλικού φασιστικού κόμματος, είχε αρχίσει τις διαπραγματεύσεις και
2) μη παράδοση των όπλων, αντίσταση κατά των Γερμανών με στήριξη στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Τελικά θα επικρατήσει η δεύτερη άποψη, που θα εκφραστεί μέσα από δημοψήφισμα-σφυγμομέτρηση μεταξύ των ανδρών της ιταλικής μεραρχίας. Στις 14 Σεπτεμβρίου ο Gandin αναγκάζεται να δηλώσει στους Γερμανούς ότι αρνείται την παράδοση των όπλων και τους καλεί να εγκαταλείψουν το νησί.
Η άρνηση των Γερμανών οδηγεί αναπόφευκτα στη σύγκρουση, αν και οι πρώτες μεταξύ των αντιπάλων συμπλοκές είχαν ξεκινήσει από την προηγούμενη μέρα, 13 Σεπτεμβρίου, καθώς γερμανικές φορτηγίδες, που έμπαιναν στο λιμάνι του Αργοστολιού, δέχθηκαν τους κανονιοβολισμούς από το πυροβολικό του λοχαγού Pampaloniι, ενώ η συνδυασμένη δράση ΕΠΟΝιτών, (με επικεφαλής τον Γεράσιμο Στεφανίτση), και Ιταλών πυροβολητών και ναυτών υποχρέωσε τη γερμανική διοίκηση του Αργοστολιού σε παράδοση.
Οι Γερμανοί, μετά τις πρώτες και σοβαρές απώλειές τους, ενισχύονται από τα Γιάννενα με επίλεκτες δυνάμεις, ενώ στις 16 Σεπτεμβρίου στη νέα συνάντηση του εκπροσώπου του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αντισυνταγματάρχη Θεμιστοκλή Καββαδία με τον Gandin συντονίζονταν οι επόμενες κινήσεις του ελληνοϊταλικού αντιφασιστικού μετώπου, στο οποίο συμμετείχαν και οι Σλοβένοι.
Η τελική φάση της σύγκρουσης διαδραματίζεται το τριήμερο 20-22 Σεπτεμβρίου. Τη γερμανική πολεμική δράση καλύπτουν ισχυρές αεροπορικές δυνάμεις με συνεχείς βομβαρδισμούς. Αντίθετα, οι ιταλικές δυνάμεις, αν και ισχυρότερες, βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, καθώς δεν είχαν καθόλου αεροπορική κάλυψη ούτε από την πλευρά των Συμμάχων ούτε από την κυβέρνησή τους. Έτσι, το ηθικό τους δεν άργησε να καμφθεί. Αρχίζουν, λοιπόν, και παραδίδονται, αλλά οι Γερμανοί έχουν εντολή από τον ίδιο τον Χίτλερ να τους εκτελούν ως στασιαστές και προδότες του Άξονα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Gandin υπογράφει την παράδοση της αποδεκατισμένης μεραρχίας του, ενώ οι Γερμανοί θα συνεχίσουν και για τις επόμενες δυο μέρες τις εκτελέσεις.
Μετά τη λήξη της σύγκρουσης οι Γερμανοί υποχρέωσαν τους επιζήσαντες να επιλέξουν ανάμεσα στα εξής: ή να πολεμήσουν στο πλευρό τους, ή να μεταφερθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ή να καταταγούν σε τάγματα εργασίας. Οι περισσότεροι διάλεξαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά 3000 από αυτούς μαζί με 43 Σλοβένους χάθηκαν στη θάλασσα, καθώς τα πλοία που τους μετέφεραν ανατινάχθηκαν από νάρκες. Περίπου 1000 Ιταλοί και 158 Σλοβένοι παρέμειναν στο νησί κάτω από τις διαταγές των νέων κατακτητών.
Όσοι Ιταλοί διέφυγαν τη σύλληψη ή την εκτέλεση προστατεύτηκαν αποφασιστικά από τους Κεφαλλονίτες. Το ΕΑΜ, μια μέρα ήδη πριν από την παράδοση της ιταλικής μεραρχίας, καλούσε τα μέλη του αλλά και το λαό του νησιού να διασώσουν όσο το δυνατόν περισσότερους Ιταλούς και να περισυλλέξουν το άφθονο σκόρπιο ιταλικό πολεμικό υλικό. Όσον αφορά στο πρώτο, οι Κεφαλλονίτες, και πέρα από την ΕΑΜική προτροπή, ανταποκρίθηκαν στο ανθρωπιστικό τους χρέος: Παρά τις αυστηρότατες γερμανικές απαγορευτικές διαταγές, διέσωσαν σε σπίτια και έκρυψαν σε ορεινά κρησφύγετα πολλούς Ιταλούς, περιέθαλψαν τραυματίες και έθαψαν αρκετούς νεκρούς. Ήταν μια συμπεριφορά, ήταν μια πράξη που τίμησε και τιμά τον Κεφαλλονίτη και εκτιμήθηκε και εκτιμάται από τους Ιταλούς.
Από αυτούς που διασώθηκαν οι περισσότεροι μετακινήθηκαν προς την ηπειρωτική Ελλάδα και κατατάχθηκαν στον ΕΛΑΣ, εκτός από ελάχιστους που εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ. Στον ΕΛΑΣ επίσης κατέφυγαν και δύο Σλοβένοι, που διέφυγαν από την Κεφαλλονιά. Ένα μικρότερο μέρος των Ιταλών διασωθέντων παρέμεινε στο νησί μας και αγωνίστηκε δίπλα στους αντάρτες του ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών. Αλλά και το πολεμικό υλικό που συγκεντρώθηκε ήταν πολύτιμο, γιατί με αυτό εξοπλίστηκαν οι σχηματισμοί του ΕΛΑΣ Κεφαλλονιάς-Ιθάκης, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του προωθήθηκε στον ΕΛΑΣ της δυτικής Στερεάς Ελλάδας.
Ο απολογισμός της ιταλογερμανικής σύγκρουσης σε ανθρώπινες ζωές ήταν,σύμφωνα με τους επικρατέστερους υπολογισμούς:
- Ιταλοί: 1315 νεκροί στα πεδία των μαχών
5189 εκτελεσμένοι από τους Γερμανούς
3000 περίπου χαμένοι στη θάλασσα.
- Σλοβένοι: 25 νεκροί
43 χαμένοι στη θάλασσα.
- Κεφαλλονίτες: 200 περίπου νεκροί, οι 50 από το ΕΑΜ, που έπεσαν στα πεδία των μαχών και οι
150 από τον άμαχο πληθυσμό.
- Γερμανοί: 700 περίπου νεκροί και πολλοί τραυματίες. Από τις 22 Σεπτεμβρίου του 1943 ξεκίνησε στο νησί μας η γερμανική κατοχή. Ο νέος κατακτητής θα είναι πιο σκληρός από τον προηγούμενο, αλλά και η δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ θα είναι πιο αποφασιστική, γι' αυτό και πιο αιματηρή. Οι Γερμανοί θα εγκαταλείψουν την Κεφαλλονιά μετά από ένα χρόνο κατοχής, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1944. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι εκείνες τις μέρες της αποχώρησής τους οι Γερμανοί είχαν ετοιμάσει την ανατίναξη του λιμανιού του Αργοστολιού, κάτι όμως που αποφεύχθηκε χάρη στην έγκαιρη αποτρεπτική επέμβαση, που σχεδιάστηκε από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (με υπεύθυνο τον Βαγγέλη Στράκο) και πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα 3 Σλοβένων (Darko Rusjan, Anton Krzisnik και Jule Ogric) και 3 Ιταλών (Εzio Brandoli, Filippo Rusconi, Carlo Duse και Vittorio Di Carlo), αιχμαλώτων, τους οποίους οι Γερμανοί είχαν χρησιμοποιήσει στα έργα της ναρκοθέτησης.
Η ιταλογερμανική σύγκρουση του Σεπτεμβρίου του 1943 στην Κεφαλλονιά συνιστά γεγονός μοναδικό και ανεπανάληπτο. Η πολυπλοκότητα και ιδιαιτερότητά του συναποτελούν και συναπαρτίζουν τον κύριο χαρακτήρα του. Συγκεκριμένα:
- Είναι γεγονός πολιτικό, καθώς οι ενέργειες και των δύο μετώπων, που συγκρούστηκαν, είχαν πολιτικά χαρακτηριστικά. Το ιταλοσλοβενοελληνικό μέτωπο αγωνίστηκε κατά του γερμανικού ναζισμού, συμπλέοντας με το συμμαχικό αγώνα. Η αντιφασιστική ιταλική πλευρά προέβαλε ισχυρά επιχειρήματα, για να αποκρούσει την άποψη της παράδοσης των όπλων στους Γερμανούς και πρότεινε τη συνεργασία με το Κεφαλλονίτικο ΕΑΜικό κίνημα. Το τελευταίο, συνεπές στον αντιφασιστικό του αγώνα και στις συμμαχικές του υποχρεώσεις, προχώρησε ανεπιφύλακτα στη συνεργασία με τους μέχρι τη στιγμή εκείνη κατακτητές του. Άλλωστε, η αντιφασιστική θέση και πρακτική του της ιταλοελληνικής σύμπραξης είχε την έγκριση του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής. Αντίθετα, η γερμανική πλευρά ζητούσε τη συντριβή των αντιφασιστών Ιταλών και Κεφαλλονιτών. Μερίδα της ιταλικής μεραρχίας Acqui και κυρίως η ηγεσία της, συναινώντας στην παράδοση των όπλων, αντικειμενικά υλοποιούσαν το γερμανικό στόχο, την ολοκληρωτική δηλαδή χιτλερική κυριαρχία στην Κεφαλλονιά έξω και μακριά από τους «προδότες» Ιταλούς.
- Είναι γεγονός αντιστασιακό. Το ΕΑΜ της Κεφαλλονιάς, λίγο πριν αλλά κυρίως μετά την κατάρρευση του μουσολινικού καθεστώτος, βρισκόταν σε μόνιμη επαφή με τον αντιφασιστικό πυρήνα της ιταλικής μεραρχίας, ο οποίος επιθυμούσε την έξοδο της Ιταλίας από τον Άξονα και την προσχώρησή της στη συμμαχική πλευρά. Μια μερίδα, βέβαια, των Ιταλών στρατιωτικών και κυρίως η ηγεσία της Αcqui παρέμεναν πιστές στο φασισμό, γεγονός που δυσκόλευε τις κινήσεις του ιταλικού αντιφασιστικού πυρήνα. Συγκροτήθηκε, πάντως, κοινό ιταλοελληνικό αντιφασιστικό μέτωπο με τη συμμετοχή και των Σλοβένων, που επεδίωκε την αταλάντευτη αντίσταση εναντίον των νέων τώρα επίδοξων κυρίαρχων, των Γερμανών. Τούτο το μέτωπο διοργάνωσε κινητοποιήσεις του λαού της Κεφαλλονιάς, που απαιτούσαν να δοθούν όπλα στους Κεφαλλονίτες και στους Σλοβένους ενόψει της επικείμενης σύγκρουσης, να αποφυλακιστούν οι πολιτικοί κρατούμενοι, να τηρηθεί σταθερά και αποφασιστικά αρνητική στάση στις γερμανικές απαιτήσεις.
- Είναι γεγονός πολεμικό. Οι στρατιωτικές αρχές και των δύο αντίπαλων πλευρών πήραν αποφάσεις, έθεσαν στόχους, κατέστρωσαν σχέδια και προχώρησαν σε πολεμικές ενέργειες και επιχειρήσεις. Έτσι λοιπόν, καταγράφηκαν λυσσαλέες μάχες με εκατοντάδες νεκρούς κυρίως από την πλευρά του ιταλοσλοβενοελληνικού μετώπου και ιδιαίτερα μεταξύ των Ιταλών, σημειώθηκαν ανελέητοι γερμανικοί βομβαρδισμοί με ανθρώπινες απώλειες και σοβαρές υλικές καταστροφές για το νησί της Κεφαλλονιάς και πραγματοποιήθηκαν από τους νικητές Γερμανούς ανεπίτρεπτες αθρόες εκτελέσεις Ιταλών αιχμαλώτων.
Επιπλέον, τούτο το πολιτικο-αντιστασιακο-πολεμικό γεγονός της ιταλογερμανικής σύγκρουσης στην Κεφαλλονιά το Σεπτέμβριο του 1943 έχει να παρουσιάσει τις παρακάτω ιδιαιτερότητες:
- Δημοψήφισμα. Για πρώτη και μοναδική φορά στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία ολόκληρη μεραρχία με εντολή του διοικητή της αποφασίζει για τη «μοίρα» της. Παρέχεται δηλαδή το δικαίωμα στους Ιταλούς στρατιωτικούς όλων των βαθμίδων να ψηφίσουν αν επιθυμούν πόλεμο κατά των Γερμανών, ή συμμαχία με τους Γερμανούς, ή παράδοση των όπλων. Να σημειωθεί εδώ ότι οι Ιταλοί πολίτες περισσότερο από είκοσι χρόνια τώρα είχαν να ψηφίσουν.
- Μοναξιά. Σε αυτόν τον αγώνα τους υπέρ της τιμής τους και κατά των Γερμανών ναζιστών οι Ιταλοί έμειναν αβοήθητοι από τους Συμμάχους, παρά την υπόσχεση των τελευταίων για βοήθεια, αλλά και από την κυβέρνηση του Badoglio. Αν και στην άλλη άκρη του Ιονίου, στη Σικελία και Νότια Ιταλία, κοντά δηλαδή στην Κεφαλλονιά, βρίσκονταν ισχυρότατες συμμαχικές δυνάμεις, καμμιά βοήθεια δε στάλθηκε. Μπλόκαραν, μάλιστα, οι Άγγλοι δύο ιταλικά πολεμικά, που με δική τους πρωτοβουλία απέπλευσαν από το Μπρίντεζι σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να βοηθήσουν τους συμπατριώτες τους στην Κεφαλλονιά. Αυτή η συμμαχική στάση δικαιολογείται από κάποιους με το επιχείρημα ότι το Ιόνιο και τα Βαλκάνια υπάγονταν επιχειρησιακά στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, το οποίο ωστόσο γνώριζε την κατάσταση. Δεν αποκλείεται να προτιμούσαν οι σύμμαχοι Αγγλοαμερικανοί την παράδοση όλων των ιταλικών δυνάμεων, που βρίσκονταν σε ελληνικό έδαφος, στους Γερμανούς, για να μην ενισχυθούν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και άρα ο αγώνας του ελληνικού λαού για απελευθέρωση. Επομένως, το κοινό ιταλοσλοβενοελληνικό μέτωπο πολέμησε αποκλειστικά μόνο του, βασιζόμενο στις δικές του και μόνο δυνάμεις.
- Σφαγή. Η νικήτρια γερμανική πλευρά έδρασε απάνθρωπα, καθώς δε σεβάστηκε τους Ιταλούς, που παραδίδονταν ή αιχμαλωτίζονταν, και τους εκτελούσε «εν ψυχρώ» ατομικά ή ομαδικά. Και υπογραμμίζεται τούτο το φρικιαστικό έγκλημα, γιατί όλες αυτές οι εκτελέσεις δεν έγιναν από τα Ες-Ες ή την Γκεστάπο - κάτι άλλωστε συχνό για τα γερμανικά δεδομένα - αλλά από τις δυνάμεις της Βέρμαχτ, μετά από τη διαταγή του Χίτλερ να μην κρατούνται Ιταλοί αιχμάλωτοι ...;
- Αξιοθαύμαστη συμπαράσταση. Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης ένοπλα τμήματα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ συμπολέμησαν με τις ιταλικές δυνάμεις. Το μεγαλείο, όμως, του Κεφαλλονίτικου λαού εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια των εκτελέσεων αλλά και . μετά την παράδοση της ιταλικής μεραρχίας. Σύσσωμος ο λαός του νησιού μας ανταποκρίθηκε στην έκκληση του ΕΑΜ για ανεπιφύλακτη συμπαράσταση στους ηττημένους Ιταλούς, παρέχοντας με κίνδυνο της ζωής του και της περιουσίας του ασφαλές καταφύγιο στους πρώην κατακτητές του και τώρα συναγωνιστές του στον κοινό αντιφασιστικό αγώνα.
- Σιωπή. Για είκοσι περίπου χρόνια μετά την ιταλογερμανική σύγκρουση αυτό το γεγονός το σκέπαζε βαριά σιωπή. Παρά τις αναμνήσεις και τις προσωπικές μαρτυρίες των επιζησάντων Ιταλών, που είδαν το φως της δημοσιότητας, η επίσημη ιταλική ιστοριογραφία έδειξε ένοχη σιωπή, καθώς καμιά έρευνα από ιστορικούς ή από επίσημα ιστορικά κέντρα δεν πραγματοποιήθηκε για τις πραγματικές συνθήκες της σύρραξης και της συνακόλουθης ανήκουστης σφαγής. Αντίθετα, 28 επιζήσαντες Ιταλοί αξιωματικοί κατηγορήθηκαν από γονείς κάποιων πεσόντων για συνωμοσία και στάση κατά του στρατηγού Gandin και ως υπεύθυνοι για την ιταλογερμανική σύρραξη, οι οποίοι όμως αθωώθηκαν μόλις το 1957. Άργησε πολύ το ιταλικό κράτος , για να καταλήξει αν τα γεγονότα στην Κεφαλλονιά το Σεπτέμβριο του 1943 συνιστούσαν άδοξη ήττα, ή ηρωική αντίσταση. Αλλά μέσα από παρόμοιες δικαστικές διαδικασίες στη Ρώμη απαλλάχθηκε το 1960 ομάδα υψηλόβαθμων Γερμανών, που κατηγορήθηκαν για δολοφονίες αιχμαλώτων της μεραρχίας Acqui. Αλληλέγγυα στην ιταλική σιωπή στάθηκε και εκείνη του Ομοσπονδιακού τότε Δυτικογερμανικού Κράτους, το οποίο προσπάθησε να σβήσει τα τεκμήρια του εγκλήματος των στρατιωτών της Βέρμαχτ στην Κεφαλλονιά το Σεπτέμβριο του 1943. Εξάλλου, τα νέα μεταπολεμικά δεδομένα απαιτούσαν καλές διακρατικές σχέσεις μεταξύ Ιταλίας και Ομοσπονδιακής Γερμανίας ...; Η αλήθεια θυσιαζόταν στο βωμό των πολιτικών σκοπιμοτήτων. Τελικά, πριν από έξι χρόνια ο Γερμανός εισαγγελέας Ulrich Maass, η υπηρεσία του οποίου ασχολείται με υποθέσεις σχετικές με την καταδίωξη ναζιστών εγκληματιών, ξεκίνησε έρευνα για τη σφαγή στην Κεφαλλονιά, με την κατηγορία της «ανθρωποκτονίας εκ προμελέτης».
Όπως όλοι αντιλαμβανόμαστε, το πολυσήμαντο γεγονός της ιταλογερμανικής σύγκρουσης του 1943 στην Κεφαλλονιά - πολυσήμαντο όχι μόνο για την τοπική ή την εθνική μας ιστορία αλλά και για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια - έχει ακόμη λευκές σελίδες. Η ιστορική έρευνα πρέπει να συνεχιστεί, ώστε να φωτιστούν όλες οι παράμετροι αυτού του γεγονότος. Όλοι μας, Κεφαλλονίτες και Έλληνες γενικότερα, Ιταλοί, Σλοβένοι, Γερμανοί, όλοι οι πολίτες τούτης της γης έχουμε ανάγκη να γνωρίσουμε τι, πώς και γιατί ακριβώς έγινε ό,τι έγινε το Σεπτέμβριο του 1943 στο ιονιοπελαγίτικο νησί της Κεφαλλονιάς. Μόνο η τεκμηριωμένη ιστορική γνώση, πιστεύουμε, φρονιματίζει τον άνθρωπο.
